Zapa³a2.p65

NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 581 Zak³ad Immunologii, Centrum Biostruktury Akademii Medycznej w Warszawie Streszczenie: Naturalne immunostymulatory egzogenne to preparaty pochodzenia bakteryjnego, roœlin- nego b¹dŸ pozyskiwane z grzybów, pobudzaj¹ce uk³ad odpornoœciowy. Obecne badania naukowe ukie- runkowane s¹ na poznanie dok³adnych mechanizmów ich dzia³ania oraz polepszenie ich efektywnoœci przy jednoczesnej redukcji nielicznych objawów ubocznych. Wydaje siê, ¿e efekty terapeutyczne prepa- ratów bakteryjnych i izolowanych z grzybów wynikaj¹ w du¿ej mierze z aktywacji receptorów Toll- podobnych (TLR). Z kolei biologicznie czynne zwi¹zki chemiczne izolowane z roœlin aktywuj¹ komórki dziêki nieswoistej interakcji z ich powierzchni¹. W pracy omówiono najwa¿niejsze zwi¹zki z wymienio- nych grup: bakteryjne – BCG, LPS; roœlinne – je¿ówkê (Echinacea spp.), jemio³ê (Viscum album); pochodz¹ce z grzybów – lentinan, schizofylan, krestin. Zwrócono uwagê na kierunki ich dzia³ania oraz zaznaczono obecne b¹dŸ potencjalne u¿ycie w terapii. Spoœród wymienionych preparatów najpow- szechniej w medycynie stosowana jest BCG i preparaty je¿ówki. BCG u¿ywana jest do leczenia po- wierzchownych guzów pêcherza moczowego. Efekt przeciwnowotworowy BCG wynika z wywo³ywa- nia lokalnej reakcji zapalnej b¹dŸ z reakcji krzy¿owej przeciwcia³ przeciw BCG z komórkami raka pêcherza. Z kolei je¿ówka i wyizolowane z niej aktywne biologicznie zwi¹zki, oprócz w³aœciwoœci immunostymuluj¹cych wynikaj¹cych z wp³ywu na nieswoist¹ odpowiedŸ immunologiczn¹, dzia³aj¹ antyseptycznie i przeciwzapalnie. W³aœciwoœci immunostymuluj¹ce pozosta³ych omawianych prepara- tów s¹ z regu³y s³abe. Preparaty te s¹ okazjonalnie stosowane jako uzupe³nienie konwencjonalnej terapii.
S³owa kluczowe: immunomodulacja, immunostymulatory, BCG, LPS, Echinacea, Viscum album, lenti- nan, schizofylan, krestin.
Summary: Natural exogenous immunostimulators are preparations isolated from bacteria, plants or fungi that activate immunological system. Present research is aimed at understanding the exact mechanism of their action and improving their efficacy in parallel with reducing minor side effects. It appears that in the majority therapeutical effects of the bacterial and fungal preparations result from the activation of Toll- like receptors (TLR). However, biologically active substances isolated from plants can activate cells through non-specific interaction with their surface. In the present work, the most important biologically active compounds were discussed: bacterial – BCG, LPS; isolated from plants – purple coneflower (Echinacea spp.), mistletoe (Viscum album); and fungal – lentinan, schizophyllan, krestin. The mode of their actions with both the present and potential therapeutic applications were discussed. Among groups*Temat pracy w³asnej Akademii Medycznej w Warszawie nr 1M19/W2/07.
mentioned above, the most commonly used in medicine are BCG and purple coneflower preparations.
BCG is applied in the treatment of superficial bladder cancer. Anticancer effect of BCG results from either eliciting local inflammation or cross-reaction of antibodies specific for BCG with bladder tumor cells. As far as purple coneflower and biologically active substances isolated from the plant are concerned, they have immunostimulating properties because of their effect on non-specific immune response and can act in the antiseptic and antiinflammatory way. The immunostimulating properties of other preparations are generally low. The preparations can be used occasionally as a supplement of the conventional therapy.
Keywords: immunomodulation, immunostimulators, BCG, LPS, purple coneflower (Echinacea spp.), mistletoe (Viscum album), lentinan, schizophyllan, krestin.
Naturalne œrodki immunostymuluj¹ce stanowi¹ liczn¹ grupê preparatów pozyski- wanych z bakterii, grzybów oraz niektórych roœlin. Ró¿norodne kierunki ich dzia³ania powoduj¹, ¿e nie ma jednej w³aœciwej nazwy, w której mo¿na by uj¹æ wszystkie ich w³aœciwoœci. W literaturze okreœlane s¹ jako naturalne immunostymulatory, immunomodulatory, immunoaugmentory b¹dŸ modyfikatory odpowiedzi biologicznej – BRM (ang. biological response modifiers). Choæ wci¹¿ do koñca nie zosta³ zbadany ich potencja³ terapeutyczny, jak i dzia³ania niepo¿¹dane, s¹ one stosowane w prewencji i leczeniu chorób zakaŸnych, terapii nowotworów oraz niedoborach W koñcu XIX stulecia, nowojorski chirurg William Coley zastosowa³ preparaty bakteryjne o udokumentowanym dzia³aniu immunostymuluj¹cym. By³y to tzw. toksyny Coleya, oparte na ¿ywych bakteriach (pocz¹tkowo), a póŸniej na zabitych bakteriach z rodzaju Streptococcus i Serratia. Wykazywa³y one pewien efekt przeciw- nowotworowy [59], przede wszystkim u pacjentów z miêsakami. Po kilkudziesiêciu latach zaniechano terapii toksynami Coleya, czego g³ównymi powodami by³y: niepow- tarzalnoœæ wyników, efekty toksyczne oraz wzrastaj¹ca skutecznoœæ chemioterapii Do niedawna mechanizm dzia³ania preparatów bakteryjnych i izolowanych z grzybów na uk³ad odpornoœciowy by³ s³abo poznany. Obecnie wiadomo, ¿e na komórkach uk³adu odpornoœciowego, zw³aszcza odpowiedzi nieswoistej (do której zaliczaj¹ siê m.in. makrofagi) obecne s¹ receptory rozpoznaj¹ce wzorce molekularne mikroorganizmów, z których najwa¿niejsz¹ grupê stanowi¹ receptory Toll-podobne – TLR (Toll-like receptors) [28, 40]. Niektóre z nich obecne s¹ równie¿ na komór- kach nab³onkowych. Receptory TLR rozpoznaj¹ szeroki wachlarz strukturalnych elementów drobnoustrojów oraz charakterystyczne cechy kwasów nukleinowych mikroorganizmów (tab. 1). Aktywacja receptorów TLR daje w wyniku wytwarzanie cytokin, które z jednej strony wzmagaj¹ aktywnoœæ komórek odpowiedzi immuno- logicznej nieswoistej, z drugiej – indukuj¹ i u³atwiaj¹ odpowiedŸ swoist¹ [49, 35].
Wydaje siê, ¿e w du¿ym stopniu efekty terapeutyczne preparatów bakteryjnych i izolowanych z grzybów wynikaj¹ w³aœnie z aktywacji receptorów TLR.
NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 583 patogen-associated molecularn patterns) sk a W przypadku preparatów roœlinnych sytuacja wygl¹da nieco inaczej. W trakcie ewolucji, w zwi¹zku z brakiem bezpoœrednich zagro¿eñ zdrowotnych ze strony roœlin (w przeciwieñstwie do czynników zakaŸnych, takich jak: bakterie, wirusy, a tak¿e paso¿ytów wielokomórkowych) organizmy wy¿sze – w tym cz³owiek – nie wykszta³ci³y mechanizmów obronnych. Roœliny s¹ jednak Ÿród³em olbrzymiej iloœci biologicznie czynnych zwi¹zków chemicznych, które dziêki nieswoistej interakcji z powierzchni¹ komórek uk³adu odpornoœciowego, niejako „przypadkowo” aktywuj¹ komórki (np. okreœlonego rodzaju polisacharydy roœlinne identyfikowane s¹ przez komórkowe receptory o charakterze lektyn).
Z licznych preparatów bêd¹cych w centrum zainteresowania badaczy na ca³ym œwiecie wybrano i krytycznie omówiono najpopularniejsze: • roœlinne preparaty izolowane z je¿ówki (Echinacea spp.), jemio³y (Viscum album), • izolowane z grzybów (lentinan, schizofylan, krestin).
BCG (bacillus Calmette-Guérin) to atenuowany pr¹tek gruŸlicy, adoptowany jako szczepionka przeciw gruŸlicy. W 1904 r. Mycobacterium bovis zosta³a wyizolo- wana od krowy z gruŸliczym zapaleniem wymion. Aby zapobiegaæ adhezji pr¹tków, Calmette i Guérin dodawali do po¿ywki ¿ó³æ. Skutkiem by³ spadek wirulencji – po 231 pasa¿ach uznano hodowlê za awirulentn¹ i zosta³a nazwana ku pamiêci swoich odkrywców szczepem bacillus Calmette-Guérin [wg 42].
Ju¿ na pocz¹tku XX wieku zaobserwowano, ¿e zachorowanie na gruŸlicê koreluje odwrotnie z zachorowaniem na nowotwory. Pearl donosi³ w pracy z 1929 r. fakt ni¿szej zapadalnoœci na nowotwory pacjentów chorych na gruŸlicê [50]. 40 lat póŸniej Mathe i wsp. zastosowali terapeutycznie u¿ycie BCG w bia³aczce limfoblastycznej.
W pracy opublikowanej w 1969 r. przedstawili obiecuj¹ce wyniki, których niestety nie uda³o siê powtórzyæ innym zespo³om [41].
Z kolei Coe i Feldman, po przeprowadzeniu szeregu doœwiadczeñ, zaobserwowali miejscow¹ reakcjê nadwra¿liwoœci typu póŸnego w pêcherzu moczowym œwinek morskich in vivo [13]. Prze³omowe okaza³y siê badania Moralesa i wsp. z 1976 r., w których demonstrowano znacz¹cy spadek nawrotów powierzchownego raka pêcherza moczowego u 9 pacjentów po podaniu dopêcherzowo BCG [46]. Obserwacje te zosta³y potwierdzone przez Lamma i wsp. w badaniach z 1980 roku [33].
Obecnie BCG u¿ywana jest do leczenia powierzchownych guzów pêcherza moczowego i w profilaktyce nawrotów nowotworu. Preparat BCG próbowano stosowaæ tak¿e w leczeniu innych nowotworów. Wykazano np., ¿e nastrzykiwanie doguzowe BCG zmian skórnych czerniaka prowadzi do regresji w 90% przypadków, a w kilkunastu procentach proces regresji dotyczy równie¿ zmian odleg³ych [45].
O wiele bardziej oporne na tego rodzaju leczenie okaza³y siê przerzuty wewnêtrzne czerniaka. Mimo kontynuowania prób klinicznych, nie wprowadzono preparatu BCG do standardów terapii czerniaka. Wykorzystywany jest on jednak jako adiuwant w terapii szczepionkami przeciwnowotworowymi bazuj¹cymi na autologicznych komór- kach raka jelita grubego w niektórych krajach Europy (szczepionka OncoVax®).
Istniej¹ te¿ sugestie, ¿e kolejnym nowotworem, w którego leczeniu skuteczn by³by BCG, jest rak prostaty [10]. Dostêpnych jest kilka szczepów BCG. S¹ to: Tice – Organon Teknika, IVM (Rijksinstituut voor Volksgezonheid en Milieuhhygiene) – Bilthoven, Connaught – Connaught Laboratories, Pasteur, Tokyo, Armand Frappier, a tak¿e polski Onco-BCG – Biomed, Lublin [42].
NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 585 Uwa¿a siê, ¿e mechanizm dzia³ania BCG odpowiada za wywo³ywanie lokalnej reakcji zapalnej, powodowanej przez cytokiny wydzielane przez komórki nab³onka i Kontakt z komórkami nowotworowymi powierzchni pêcherza zachodzi poprzez bia³ko fibronektynê, dziêki której nastêpuje internalizacja BCG [70]. Wykazano, ¿e komórki nab³onka pêcherza moczowego (urotelium) przejawiaj¹ ekspresjê ró¿nych receptorów TLR, miêdzy innymi: TLR2, TLR3, TLR4, a tak¿e TLR9, za pomoc¹ których mog¹ byæ aktywowane [44]. W warunkach in vitro stwierdzono zdolnoœæ wydzielania IL-6 i IL-8 przez komórki ustalonej ludzkiej linii komórek urotelium [44].
Niew¹tpliwie, te i inne cytokiny, a tak¿e uczestnicz¹cy w mechanizmach obrony przeciwnowotworowej tlenek azotu (NO) wytwarzane s¹ w wyniku bezpoœredniego oddzia³ywania BCG na komórki ¿erne, typu makrofagi i monocyty [6, 27].
W moczu pacjentów leczonych BCG stwierdza siê podwy¿szony poziom IL-12, odpowiedzialnej za rozwój limfocytów w kierunku Th1 oraz obecnoœæ IFN-γ (21).
To z kolei skutkuje wzrostem ekspresji cz¹steczek adhezyjnych (m.in. ICAM-1), cz¹steczek MHC klasy II oraz dominacj¹ limfocytów Th CD4+ nad Tc CD8+ [51].
Z tych wzglêdów wydaje siê, ¿e odpowiedzialna za efekt terapeutyczny BCG jest g³ównie odpowiedŸ Th1. W moczu oraz surowicy pacjentów identyfikuje siê podwy¿szone stê¿enia ró¿nych cytokin, np. IL-1, IL-2, IL-8, TNF-α, co mo¿e sugerowaæ istnienie reakcji systemowej [63].
Za powodzenie terapii BCG mo¿e równie¿ odpowiadaæ reakcja krzy¿owa przeciwcia³ przeciw BCG z komórkami raka pêcherza. U wiêkszoœæ ludzi, w tym u chorych, stwierdza siê kontakt z pr¹tkami, co jest równoznaczne z nara¿eniem na dzia³anie antygenów mykobakterii. Wykazano, ¿e bakteryjne bia³ko P64 ma identyczn¹ sekwencjê z ludzkim HSP 65. Co wiêcej, analiza limfocytów T od pacjentów leczonych BCG wykaza³a, ¿e by³a to populacja oligoklonalna [71].
Klinicznie, istotny jest brak wznowy nowotworu u 50% pacjentów z powierzchow- nym rakiem pêcherza moczowego po 4 latach leczonych za pomoc¹ BCG, a u 30% po 10 latach. Tylko u 15% pacjentów dochodzi do progresji [34, 46]. Terapia wlewkami BCG po przezcewkowej resekcji guza zastêpuje cystektomiê jako leczenie pierwotne, bardzo okaleczaj¹ce pacjenta.
BCG jest lekiem dobrze tolerowanym. Mo¿e jednak wywo³ywaæ objawy dyzu- ryczne, nagl¹ce parcie, czêste oddawanie moczu, a u 30% pacjentów pojawia siê hematuria. U nielicznych chorych mo¿e rozwijaæ siê posocznica [66].
LPS (lipopolisacharyd) jest sk³adnikiem b³ony zewnêtrznej bakterii gramujemnych.
Sk³ada siê z ³añcucha O-specyficznego, czêœci rdzeniowej o charakterze polisacha- rydu i zakotwiczonego w zewnêtrznej b³onie lipidu A [1, 7].
Znany jest mechanizm rozpoznawania cz¹steczki: po zwi¹zaniu z kr¹¿¹cym we krwi bia³kiem wi¹¿¹cym LPS – LBP (LPS-binding protein), kompleks LPS-LBP przy³¹cza siê do kompleksu b³onowego CD14 oraz receptora TLR4 zwi¹zanego z MD2 na komórkach docelowych, spoœród których najistotniejsze to makrofagi i monocyty. Nastêpnie dochodzi do wewn¹trzkomórkowego przekazania sygna³u, podobnie jak ma to miejsce po zwi¹zaniu ze swoimi receptorami b³onowymi IL-1 i IL-18 oraz aktywacji szlaków MAPK i NF-κB [1, 26]. Efektem jest aktywacja genów dla ró¿nych cytokin, przede wszystkim TNF-α i IL-6. Podobnie dochodzi do wzmo¿onej ekspresji syntazy tlenku azotu (iNOS) i jego produkcji [11].
LPS zwiêksza ekspresjê receptorów TLR2 i TLR9 w makrofagach [26] i wywiera dwojaki wp³yw na metabolizm eikozanoidów [11]: krótkotrwa³a ekspozycja na LPS skutkuje wzrostem chemotaksji i fagocytozy oraz zwiêkszeniem generowania reaktywnych zwi¹zków tlenowych, cytokin i leukotrienów, wzrasta tak¿e ekspresja COX-2; d³ugotrwa³a ekspozycja na LPS (np. posocznica) powoduje spadek ekspresji 5-lipooksygenazy (spadek produkcji LTB ), a tak¿e zmianê profilu wydzielanych prostaglandyn na PGE i prostacyklinê.
LPS jest niezwykle silnym stymulatorem nieswoistych mechanizmów odpowiedzi immunologicznej, z czym wi¹¿e siê jednoczeœnie jego du¿a toksycznoœæ. Udowodniono, ¿e jest on g³ównym elementem toksyn Coleya, odpowiedzialnym za ich dzia³anie przeciwnowotworowe. W warunkach in vivo, w próbach stosowania LPS do leczenia pacjentów z nowotworami, mierzalny efekt podania LPS u cz³owieka, ujawniaj¹cy siê stymulacj¹ produkcji cytokin (TNF-α), wywiera³y dawki rzêdu kilku ng/kg masy cia³a (po podaniu podskórnym) [19]. Problemem ograniczaj¹cym zastosowanie LPS by³a koniecznoœæ podawania coraz wy¿szych wtórnych dawek w zwi¹zku z wykszta³- caj¹cym siê stanem tolerancji na ten stymulator [19] b¹dŸ koniecznoœæ dodatkowej aktywacji makrofagów w celu ich uwra¿liwienia na LPS [39]. Wydaje siê, ¿e d³ugotrwa³a ekspozycja na niewielkie iloœci LPS w powietrzu mo¿e aktywowaæ uk³ad odpornoœciowy wystarczaj¹co, by daæ klinicznie korzystne efekty, objawiaj¹ce siê np.
zmniejszon¹ zapadalnoœci¹ na nowotwory w obrêbie p³uc [3] lub ograniczonym ryzykiem wyst¹pienia alergii, przynajmniej u ma³ych dzieci [9].
Preparaty je¿ówki (Echinacea spp.) s¹ jednymi z najczêœciej u¿ywanych leków zio³owych. Wiêkszoœæ ich zastosowañ wynika z udokumentowanych w³aœciwoœci Echinacea spp. nale¿y do rodziny Compositae. Spoœród 9 znanych gatunków szczególnie du¿ym zainteresowaniem ciesz¹ siê trzy: je¿ówka purpurowa (Echinacea purpurea), je¿owka blada (Echinacea pallida) oraz je¿ówka w¹skolistna (Echina- Jeszcze przed jej odkryciem rdzenne ludy Ameryki Pó³nocnej (Czarne Stopy, Czejeni, Komancze, Dakota i in.) zna³y i ceni³y w³aœciwoœci lecznicze je¿ówki. Warto wspomnieæ, ¿e by³y one wykorzystywane do leczenia infekcji, uk¹szeñ wê¿y, drgawek, przy opatrywaniu ran, zwalczaniu gor¹czki, bólów brzucha. Obecnie preparaty je¿ówki wykorzystuje siê szeroko na rynkach USA, Kanady, a w Europie w Niemczech [5, 20]. Na przestrzeni lat wielokrotnie donoszono na przemian o dzia³aniu terapeutycznym Echinacea b¹dŸ braku zasadnoœci u¿ycia preparatów tej roœliny. W 1887 roku je¿ówka zosta³a wprowadzona do lekospisu Amerykañskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. W 1913 r. von Unruh zaobserwowa³ stymulacjê NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 587 fagocytozy pr¹tków gruŸlicy przez je¿ówkê [65]. W póŸniejszych latach potwierdzono zdolnoœci aktywacji komórek ¿ernych przez preparaty je¿ówki, hamowanie hialuro- nidazy, udzia³ w generowaniu properdyny i wzrost stosunku limfocytów CD4/CD8 Szacuje siê, ¿e obroty preparatami je¿ówki na samym tylko rynku amerykañskim siêgaj¹ 300 milionów dolarów rocznie (³¹cznie: soki wyciskane, ekstrakty, suszone Krytyczna ocena efektów immunomodulacyjnych je¿ówki in vitro i in vivo nie jest ³atwa. Najszerzej opisywany jest efekt stymulacji makrofagów, przejawiaj¹cy siê wzrostem wydzielania toksycznych rodników tlenowych, aktywnoœci¹ peroksydazy, wydzielaniem tlenku azotu (NO) oraz cytokin: IL-1, IL-6, IL-8, IL-12, TNF-α [5, 60].
Inn¹ populacj¹ komórek, na które dzia³aj¹ preparaty Echinacea, s¹ komórki NK – skutkiem jest aktywacja tych komórek [16, 62]. Istotnymi czynnikami maj¹cymi wp³yw na w³aœciwoœci immunomodulacyjne s¹ metody ekstrakcji oraz fakt, z której czêœci Z je¿ówki wyizolowano wiele aktywnych biologicznie zwi¹zków, z których znaczna czêœæ, oprócz w³aœciwoœci immunostymuluj¹cych, dzia³a antyseptycznie i przeciwzapalnie. Zwi¹zki te s¹ obecne w ró¿nych iloœciach w okreœlonych prepara- tach, w zale¿noœci od metod przygotowania preparatu (wyci¹gi alkoholowe, wodne, suche ekstrakty), jego Ÿród³a (ziele, korzeñ), pochodzenia (gatunek je¿ówki wybrany do preparatyki), st¹d te¿ ró¿ne parafarmaceutyki oparte na Echinacea (a jest ich na œwiecie ponad sto) ró¿ni¹ siê w³aœciwoœciami biologicznymi. Najwa¿niejsze ze zwi¹zków to: alkamidy, polisacharydy (arabinoramnogalaktan, heteroksylany), pochodne kwasu kawowego i chinowego (kwas cykoriowy), glikozydy fenolowe (echinakozyd), flawonoidy (kwercetyna, kempferol, rutozyd) [32, 60]. Poszczególne zwi¹zki/preparaty maj¹ nastêpuj¹ce dzia³anie: • hydrofilowe ekstrakty – stymulacja fagocytozy, wzrost sekrecji TNF-α, IFN-β, • alkamidy (np. izobutylamid) – udzia³ w stymulacji fagocytozy, inhibicja 5-lipooksy- • heteroglikany – aktywacja makrofagów u myszy, szczurów i ludzi (np. wzmaganie cytotoksycznoœci przeciwko komórkom nowotworowym oraz Candida albicans, Leishmania, Listeria monocytogenes) [5, 60], • kwas cykoriowy – inhibicja hialuronidazy, hamowanie czynnoœci fibroblastów i • kwas kawowy i echinakozydy – zmiatacze wolnych rodników, chroni¹ b³ony ko- Nie wykazano ¿adnego bezpoœredniego wp³ywu preparatów je¿ówki na limfocyty T, natomiast obserwowano pewien s³aby wp³yw na limfocyty B. Zaobserwowano niewielki wp³yw na zahamowanie replikacji wirusa Herpes in vitro w hodowli komórek zwierzêcych [58]. Po podaniu domiêœniowym lub do¿ylnym Echinacea dochodzi³o do wzrostu liczby leukocytów u myszy. Efektu tego nie obserwowano W badaniach klinicznych próbowano szukaæ ró¿nych zastosowañ dla preparatów je¿ówki, które potwierdzi³yby skutecznoœæ immunomodulacyjn¹ in vitro i in vivo.W przypadku nastêpuj¹cych nowotworów: w¹troby, jelita grubego, sutka, nerki, p³uc, prostaty, macicy, czy czerniaka, nie odnotowano zmian w aktywnoœci cytokin w surowicy pacjentów ani w czasie prze¿ycia chorych po stosowaniu tych preparatów [5]. Z kolei Echinacin® hamowa³ nawrót zaka¿enia w dro¿d¿ycy pochwy [5]. W zaka¿eniach dróg moczowych dochodzi³o od 10–40% redukcji objawów przy zastosowanym wczeœniej leczeniu [5]. W próbach prewencji wywo³ywanych eks- perymentalnie przeziêbieñ przez rynowirusy je¿ówka nie zmniejsza³a zapadalnoœci, nie skraca³a czasu choroby, ani nie wp³ywa³a na jej przebieg [20, 64].
Pojawia siê wiêc pytanie: stosowaæ preparaty je¿ówki czy te¿ nie? Mimo pew- nych kontrowersji, na to pytanie nale¿y odpowiedzieæ raczej twierdz¹co. Przeko- nuj¹ce jest niedawne doniesienie, o charakterze metaanalizy, podsumowuj¹ce kontro- lowane badania nad profilaktycznym i leczniczym dzia³aniem preparatów je¿ówki w przeziêbieniach. Wykaza³o one 58% spadek zachorowania na typowe przeziêbienia oraz skrócenie czasu przeziêbienia o 1,4 dnia po stosowaniu preparatów Echinacea [56]. Preparaty Echinacea s¹ bezpiecznymi lekami zio³owymi, rzadko daj¹cymi reakcje alergiczne. Nie odnotowano zgonów po ich stosowaniu.
Komisja E (departament Ministerstwa Zdrowia Niemiec) ostrzega jednak, by nie za¿ywaæ preparatów je¿ówki d³u¿ej ni¿ przez 6 tygodni. Wœród przeciwwskazañ wymienia siê m.in. gruŸlicê i stwardnienie rozsiane [5]. S¹ to chroniczne, postêpuj¹ce choroby, a mediatory uczestnicz¹ce w ich patogenezie mog³yby poddawaæ siê efektom immunomodulacyjnym Echinacea.
Jemio³a, Viscum album, nale¿¹ca do rodziny Loranthaceae, jest pó³paso¿ytem rosn¹cym na drzewach, syntetyzuj¹cym w³asny chlorofil. Jest zale¿na od gospodarza pod wzglêdem zaopatrzenia w wodê i sk³adniki mineralne. W 1916 r. Rudolf Steiner, twórca antropozofii, wprowadzi³ jemio³ê do u¿ycia w celach leczniczych w onkologii.
G³osi³ on, i¿ cia³o ludzkie pozostaje pod wp³ywem ró¿nych si³; niektóre z nich powoduj¹ wzrost komórek i ich podzia³y, a inne kontroluj¹c ten wzrost, tworz¹ tkanki i organy.
Równowaga miêdzy tymi si³ami stanowi o indywidualnej podatnoœci na nowotwory.
Viscum album mia³a hamowaæ te pierwsze, a potêgowaæ drugie [8, 37].
U¿ytecznymi medycznie czêœciami roœliny s¹ liœcie i ³odyga [37]. Najwa¿niejsze substancje aktywne izolowane z jemio³y to: inne bia³ka: wiskotoksyny: VTA-1, -2, -3, poli/oligosacharydy: galakturonian, arabinogalaktan; flawonoidy.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e w przeciwieñstwie do je¿ówki, wyizolowane z jemio³y zwi¹zki wywieraj¹ efekt nie tylko immunostymuluj¹cy, ale tak¿e bezpoœrednio toksyczny (np. na komórki nowotworowe). St¹d te¿ preparaty jemio³y wykorzysty- wane s¹ przede wszystkim w onkologii.
Aglutyniny Viscum – VAA (Viscum album aglutinins) zawdziêczaj¹ sw¹ nazwê aglutynacji erytrocytów ludzkich in vitro. S¹ to toksyny o charakterze lektyn z rodziny RIP (ribosome-inactivating proteins) typu II, do której nale¿¹ równie¿ rycyna, abryna, i modecyna. Najwa¿niejsz¹ aglutynin¹ jest VAA-I. Zbudowana jest NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 589 ona z ³añcucha A o masie cz¹steczkowej 29 kDa oraz ³añcucha B o masie cz¹steczkowej 34 kDa. Aglutynina ta rozpoznaje i wi¹¿e specyficznie cukrow¹ czêœæ glikoprotein, glikolipidów, polisacharydów poprzez ³añcuch B, który odpowiedzialny jest równie¿ za internalizacjê. Dzia³aj¹cy toksycznie ³añcuch A jest inaktywatorem syntezy bia³ek w podjednostce 28S RNA [22].
VAA-I in vitro dzia³a cytotoksycznie na ró¿ne komórki nowotworowe. W zale¿noœci od dawki, mo¿e indukowaæ apoptozê komórek uk³adu odpornoœciowego lub je aktywowaæ. Co wiêcej, ró¿na jest wra¿liwoœæ komórek uk³adu odpornoœcio- wego na aglutyniny jemio³y. VAA-I indukuje apoptozê populacji komórek w kolejnoœci: NK>CD19+>CD8+>CD4+. Z drugiej strony, indukuje proliferacjê komórek progenitorowych hemopoezy. W okreœlonych stê¿eniach VAA-I wywiera aktywuj¹cy wp³yw na komórki: monocyty (wzrost zdolnoœci fagocytarnych) oraz granulocyty (zwiêkszenie syntezy zwi¹zków tlenowych). Je¿eli chodzi o wp³yw na profil wydzielanych cytokin przez komórki odpowiedzi immunologicznej, aglutynina indukuje ekspresjê genów dla cytokin: IL-1, IL-6, IL-12, TNF-α, a tak¿e GM-CSF i IL-10.
Nie zaobserwowano zmian w ekspresji IL-2 i IL-5 [22, 25].
W badaniach in vivo na myszach VAA-I ogranicza³ spadek liczby tymocytów po podaniu glikokortykosteroidów [23]. W badaniach klinicznych zaobserwowano wzrost aktywnoœci komórek NK, Tc, Th oraz stê¿enia bia³ek ostrej fazy i C3 po wstrzykniêciu podskórnym preparatów jemio³y u pacjentów z nowotworami [37].
Wiskotoksyny to ma³e bia³ka bogate w cysteinê, podobne do tionin, które wchodz¹ w interakcje z fosfolipidami i wywo³uj¹ wzrost przepuszczalnoœci b³ony komórkowej.
Wykazano, ¿e przyspieszaj¹ lizê komórek nowotworowych przez komórki NK.
Aktywuj¹ limfocyty Tγδ in vitro [61].
Iloœæ oraz biologiczna aktywnoœæ substancji izolowanych z jemio³y zale¿¹ od drzewa-gospodarza, procesu przetwórczego oraz czasu zbioru. Preparaty stoso- Iscador: IscadorM (jab³oñ), IscadorP (sosna), IscadorQ (d¹b), IscadorU (wi¹z), Helixor: HelixorA (œwierk), HelixorM (jab³oñ), HelixorP (sosna), Szereg badañ in vitro wykaza³o bezpoœredni efekt cytotoksyczny preparatów jemio³y lub izolowanych zwi¹zków na komórki nowotworowe. Ekstrakty jemio³y dzia³a³y cytotoksycznie na linie nowotworowe Hep-2 i Molt 4 [52, 54]. VAA-I, -II i -III wywiera³ efekt cytotoksyczny na 6 linii ludzkiego raka sutka oraz hamowa³ wzrost komórek bia³aczkowych [53, 55]. W innych badaniach eksperymentalnych in vivo ekstrakty jemio³y hamowa³y przerzuty czerniaka i powodowa³y wolniejszy wzrost glejaka [2, 36]. W badaniach klinicznych, w zaawansowanych nowotworach, np.
gruczolakoraku nerki o wysokiej z³oœliwoœci histopatologicznej (G IV), nie odnotowano ¿adnego efektu preparatów jemio³y, natomiast VAA-I wyd³u¿a³ czas prze¿ycia pacjentów z rakiem jelita grubego w porównaniu z grup¹ kontroln¹ [8, 30].
Liczba gatunków grzybów na Ziemi szacowana jest na 140 000, z czego tylko oko³o 10% zosta³o poznanych. Z tej liczby 50% jest jadalna, 700 uznaje siê, ¿e ma u¿yteczne w³aœciwoœci farmakologiczne, a 651 ma metabolity dzia³aj¹ce przeciwnowotworowo b¹dŸ immunostymuluj¹co. Roczne dochody na œwiecie z wzbogacania diety grzybami szacuje siê na 5–6 miliardów dolarów. Pod tym wzglêdem przoduj¹ Korea, Chiny, Japonia, Rosja [38, 68].
Immunologicznie czynne sk³adniki grzybów to g³ównie polisacharydy (β-D- glukany) [12]. W odpowiedzi przeciwnowotworowej istotne znaczenie ma struktura oraz masa cz¹steczkowa (ciê¿sze maj¹ przewagê nad lekkimi). Glukany grzybów oddzia³uj¹ na komórki uk³adu odpornoœciowego po zwi¹zaniu przez okreœlone receptory. W grupie tej mieszcz¹ siê miêdzy innymi: CD11b/CD18 (CR3), laktozylo- ceramid, receptory zmiatacze, TLR2, TLR4 oraz Mac-1 [12, 38].
Inne zwi¹zki izolowane z grzybów maj¹ce dzia³anie immunomodulacyjne to polisacharydopeptydy oraz proteiny [12, 38]. Najszerzej stosowane w medycynie • lentinan (LTN), izolowany z Lentinus edodes (Shiitake, twardziak jadalny), • krestin (PSK), izolowany z Coriolus versicolor (wroœniak ró¿nobarwny), • schizofylan (SPG), izolowany z Schizophyllum commune (rozszczepka Najd³u¿ej obecne s¹ na rynku japoñskim, tam te¿ wprowadzane s¹ do kliniki [48].
Lentinan jest β-1,3-D-glukanem, zosta³ opisany jako adiuwant ukierunkowany na limfocyty T [67]. Wzmaga proliferacje limfocytów T w odpowiedzi na mitogen konkanawalinê A [38, 67]. Przesuwa równowagê Th1/2 w kierunku Th1 poprzez znacz¹cy wzrost produkcji IL-12 [38]. Wp³ywa równie¿ na monocyty/makrofagi – wzmaga fagocytozê i poprzez aktywacjê czynnika transkrypcyjnego NF-κB zwiêksza wydzielanie cytokin (szczególnie TNF-α, zarówno in vitro, jak in vivo) [24, 29].
Aktywuj¹cy wp³yw lentinanu obserwowano równie¿ na populacjê komórek NK [62].
Lentinan wykazywa³ tak¿e w³aœciwoœci hamowania uk³adu dope³niacza [38].
W badaniach klinicznych lentinan stymulowa³ odnowê zniszczonego naœwietlaniem szpiku [38]. Przed³u¿a³ tak¿e prze¿ycie pacjentów z nieoperacyjnymi nowotworami ¿o³¹dka po zastosowaniu ³¹cznie z chemioterapi¹ [24]. Zmniejsza³ równie¿ efekty Lentinan jest nieaktywny doustnie [24]. Dziêki u¿yciu technik nanotechnologii, które umo¿liwiaj¹ zmniejszenie cz¹steczki tego zwi¹zku do wymiarów zapewnia- j¹cych przejœcie przez œluzówkê jelita, istniej¹ sugestie, ¿e mo¿e dawaæ korzystne efekty u pacjentów z alergi¹, m.in. wywo³uj¹c spadek IgE, poprzez polaryzacjê limfocytów w kierunku Th1 przy stosowaniu doustnym [24, 38]. Ostatnio uzyskano pozytywne efekty zastosowania odpowiednio zmodyfikowanej, ma³ocz¹steczkowej formy lentinanu w leczeniu alergii [69].
NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 591 Krestin (PSK) stanowi polisacharydow¹ frakcjê grzyba Coriolus versicolor.
Wp³ywa na dojrzewanie fenotypowe i funkcjonalne komórek dendrytycznych z ludzkich komórek CD14+. Efekt wywieraj¹ jedynie frakcje ciê¿sze ni¿ 100 kDa [47].
W Japonii stosowany jest w onkologii, np. w leczeniu uzupe³niaj¹cym z chemioterapi¹ (tegafur + uracyl) po operacji raka jelita grubego [15].
Schizofylan (SPG) to stymulator odpowiedzi nie tylko humoralnej, ale i komórko- wej [68]. Cechuje siê siln¹ aktywacj¹ komórek ¿ernych: powoduje wzrost produkcji reaktywnych zwi¹zków tlenu, cytokin pozapalnych: IL-6, IL-8 oraz TNF-α, a tak¿e zwiêksza ekspresjê cz¹steczek CD11b i CD69L na leukocytach i monocytach [14, 31]. Schizofylan ma potencjalne zastosowanie w onkologii.
Przedstawione informacje ilustruj¹ immunomoduluj¹ce w³aœciwoœci zwi¹zków pochodzenia bakteryjnego, roœlinnego oraz izolowanych z grzybów. Odkrycie i identyfikacja nowych bezpiecznych leków, pozbawionych efektów ubocznych, sta³y siê celem badañ nauk biomedycznych w wielu oœrodkach. Wymienione preparaty cechuj¹ siê ró¿norodnoœci¹ w³aœciwoœci modulacji uk³adu odpornoœciowego. Z regu³y w³aœciwoœci immunostymuluj¹ce omawianych preparatów s¹ s³abe, co powoduje, ¿e stosowane s¹ one jako uzupe³nienie standardowego leczenia.
[1] ALEXANDER C, RIETSCHEL ET. Bacterial lipopolisaccharides and innate immunity. J Endotoxin Res [2] ANTONY S, KUTTAN R, KUTTAN G. Effect of Viscum album in the inhibition of lung metastasis in mice induced by B16F10 melanoma cells. J Exp Clin Cancer Res 1997; 16: 159–162.
[3] ASTRAKIANAKIS G, SEIXAS NS, RAY R, CAMP JE, GAO DL, FENG Z, LI W, WERNLI KJ, FITZGIB- BONS ED, THOMAS DB, CHECKOWAY H. Lung cancer risk among female textile workers exposed to endotoxin. J Natl Cancer Inst 2007; 99: 357–364.
[4] BA£AN BJ, NARTOWSKA J, SKOPIÑSKA-RÓ¯EWSKA E, MIERZWIÑSKA E, SOMMER E, SOKOL- NICKA I, DEMKOW U, WASIUTYÑSKI A. Wp³yw wyci¹gów Echinacea purpurea na reakcje odporno- œciowe oraz procesy angiogenezy. W: Endogenne i egzogenne modulatory odpornoœci i angiogenezy.
Olsztyn, Studio Przygotowawcze Wydawnictw Edycja 2007.
[5] BARETT B. Medicinal properties of Echinacea: A critical review. Phytomedicine 2003; 10: 66–86.
[6] BEGUM NA, ISHII K, KURITA-TANIGUCHI M, TANABE M, KOBAYASHI M, MORIWAKI Y, MAT- SUMOTO M, FUKUMORI Y, AZUMA I, TOYOSHIMA K, SEYA T. Mycobacterium bovis BCG cell wall- specific differentially expressed genes identified by differential display and cDNA subtraction in human macrophages. Infect Immun 2004; 72: 937–948.
[7] BEUTLER B, RIETSCHEL ET. Innate immune sensing and its roots: the story of endotoxin. Nature [8] BRAUN J M, KO HL, SCHIERHOLZ JM, WEIR D, BLACKWELL CC, BEUTH J. Applications of standardized mistletoe extracts augment immune response and down regulates metastatic organ coloni- zation in murine models. Cancer Letters 2001; 170: 25–31.
[9] BRAUN-FAHRLANDER C, RIEDLER J, HERZ U, EDER W, WASER M, GRIZE L, MAISCH S, CARR D, GERLACH F, BUFE A, LAUENER RP, SCHIERL R, RENZ H, NOWAK D, VON MUTIUS E. Environ- mental exposure to endotoxin and its relation to asthma in school-age children. N Engl J Med 2002; 347: [10] BRETTON PR, HERR HW, KIMMEL M et al. The response of patients with superficial bladder cancer to a second course of intravesical bacillus Calmette-Guérin. J Urol 1990; 143: 710–712.
[11] BROCK GT, MCNISH RW, MANCUSO P, COFFEY MJ, PETERS-GOLDEN M. Prolonged lipolisaccha- ride inhibits leukotriene synthesis in peritoneal macrophages: mediation by nitric oxide and prostaglan- dins. Prostaglandins and other Lipid mediators 2003; 71: 131–145.
[12] BROWN G, GORDON S. Fungal β-glucans and mammalian immunity. Immunity 2003, 19: 311–315.
[13] COE JE, FELDMAN JD. Extracutaneous delayed hypersensitivity, particularly in guinea pig bladder.
[14] FALCH BH, ESPEVIK T, RYAN L, STOKKE BT. The cytokine stimulating activity of (1→ 3)-beta-D- glucans is dependent on the triple helix formation. Carbohydr Res 2000; 329: 587–596.
[15] FUIJTA H, OGAWA K, IKUZAWA M, MUTO S, MATSUKI M, NAKAJIMA S, SHIMAMURA M, TOGAWA M, YOSHIKUMI C, KAWAI Y. Effects of krestin PSK on drug-metabolizing enzymes with special reference to the activation of FT-201. Gan To Kagaku Ryoho 1986; 13: 2653–2657.
[16] GAN X H, ZHANG L, HEBER D, BONAVIDA B. Mechanisms of activation of human peripheral blood NK cells at the single cell level by Echinacea water soluble extracts: recruitment of lymphocyte-target conjugates and killer cells and activation of programming for lysis. International Immunopharmacology [17] GOEL V, CHANG C, SLAMA JV, BARTON R, BAUER R, GAHLER R, BASU TK. Alkylamides of Echinacea purpurea stimulate alveolar macrophage function in normal rats. Int Immunopharmacol [18] GOEL V, CHANG C, SLAMA JV, BARTON R, BAUER R, GAHLER R, BASU TK. Echinacea stimulates macrophage function in the lung and spleen of normal rats. J Nutritional Biochem 2002; 13: 487–492.
[19] GOTO S, SAKAI S, KERA J, SUMA Y, SOMA G-I, TAKEUCHI S. Intradermal administration of lipopo- lysaccharide in treatment of human cancer. Cancer Immunol Immunother 1996; 42: 255–261.
[20] GRIM W, MULLER HH. A randomized controlled trial of the effect of fluid extract of Echinacea purpurea on the incidence and severity of colds and respiratory infections. Am J Med 1999; 106: 138– [21] HAAFF EO, CATALONA WJ, RATCLIFFE TL. Detection of interleukin 2 in the urine of patients with superficial bladder tumors after treatment with intravesical BCG. J Urol 1986; 136: 970–974.
[22] HAJTO T, HOSTANSKA K, BERKI T, PALINKAS L, BOLDIZSAR F, NEMETH P. Oncopharmacolo- gical perspectives of a plant lectin: overview of recent results from in vitro experiments and in vivo animal models, and their possible relevance for clinical applications. eCAM 2005; 2: 59–67.
[23] HAJTO T, BERKI T, PALINKAS L, BOLDIZSAR F, NEMETH P. Effects of mistletoe extract on murine thymocytes in vivo and on glucocorticoid-induced cell count reduction. Forsch Komplementarmed [24] HAMURO J. Anticancer immunotherapy with perorally effective lentinan. Gan To Kagaku Ryoho 2005; [25] HARMSMA M, GROMME M, UMMELEN M, DIGNEF W, TUSENIUS KJ, RAMAEKERS FC. Differen- tial effects of Viscum album extract IscadorQ on cell cycle progression and apoptosis in cancer cells. Int [26] AN H, XU H, YU Y, ZHANG M, QI R, YAN X, LIU S, WANG W, GUO Z, QIN Z, CAO X. Up-regulation of TLR9 gene expression by LPS in mouse macrophages via activation of NF-κB, ERK and p38 MAPK signal pathways. Immunology Letters 2002; 81: 165–169.
[27] JANSSON OT, MORCOS E, BRUNDIN L, LUNDBERG JO, ADOLFSSON J, SODERHALL M, WI- KLUND NP. The role of nitric oxide in bacillus Calmette-Guérin mediated anti-tumour effects in human bladder cancer. Br J Cancer 1998; 78: 588–592.
[28] KAISHO T, AKIRA S. Toll-like receptor function and signaling. J Allergy Clin Immunol 2006; 117: 979– [29] KEREKGYARTO C, VIRAG L, TANKO L, CHIHARA G, FACHET J. Strain differences in the cytotoxic activity and TNF production of murine macrophages stimulated by lentinan. Int J Immunopharmacol NATURALNE IMMUNOSTYMULATORY EGZOGENNE 593 [30] KJAER M. Mistletoe (Iscador) Therapy in Stage IV Renal Adenocarcinoma. Acta Oncologica 1989; 28: [31] KUBALA J, RUZICKOVA J, NICKOVA K, SANDULA J, CIZ M, LOJEK A. The effect of (1→ 3)-beta- D-glucans, carboxymethyloglucan and schizophyllan on human leukocytes in vitro. Carbohydr Res [32] LAMER-ZARAWSKA E. Leki roœlinne immunotropowe i adaptogenne. Wiad Lekarskie 1997; 10: 1–7.
[33] LAMM DL, THOR DE, HARRIS SC. BCG immunotherapy of superficial bladder cancer. J Urol 1980; [34] LAMM DL, BLUMENSTEIN BA, CRISSMAN JD. Maintenance bacillus Calmette-Guérin immunothe- rapy for recurrent Ta,T1 and carcinoma in situ TCC of the bladder: A randomized SWOG study. J Urol [35] LANZAVECCHIA A, SALLUSTRO F. Toll-like receptors and innate immunity in B-cell activation and antibody responses. Curr Opin Immunol 2007; 19: 268–274.
[36] LENARTZ D, ANDERMAHR J, PLUM G, MENZEL J, BEUTH J. Efficiency of treatment with galacto- side-specific lectin from mistletoe against rat glioma. Anticancer Research 1998; 18: 1011–1014.
[37] LOEPER M E. Mistletoe (Viscum album L.). Long Herb Task Force 1999; 10: 1–15.
[38] LULL C, WICHERS H J, SAVELKOUL HFJ. Antiinflamatory and immunomodulating properties of fungal metabolites. Mediators of inflammation 2005; 2: 63–80.
[39] MACKENSEN A, GALANOS C, ENGELHARDT R. Modulating activity of interferon-γ on endotoxin- induced cytokine production in cancer patients. Blood 1991; 78: 3254–3258.
[40] MAJEWSKA M, SZCZEPANIK M. Rola receptorów toll-podobnych w odpornoœci wrodzonej i nabytej oraz ich funkcja w regulacji odpowiedzi immunologicznej. Post Hig Med Doœw 2006; 60: 52–63.
[41] MATHE G, AMIEL JL, SCHWARZENBURG L. Active immunotherapy for acute lymphoblastic leu- [42] MEYER J-P, PERSAD R, GILLATT DA. Use of bacilli Calmette-Guérin in superficial bladder cancer.
[43] MISHIMA S, SAITO K, MARUYAMA H, INOUE M, YAMASHITA T, ISHIDA T, GU Y. Antioxidant and immuno-enhancing effects of Echinacea purpurea. Biol Pharm Bull 2004; 27: 1004–1009.
[44] MIYAZAKI J, KAWAI K, OIKAWA T, JOHRAKU A, HATTORI K, SHIMAZUI, AKAZA H. Uroepithe- lial cells can directly respond to Mycobacterium bovis bacillus Calmette-Guerin through Toll-like recep- tor signaling. Brit J Urol 2006; 97: 860–864.
[45] MORTON DL, EILBER FR, HOLMES EC, HUNT JS, KETCHAM AS, SILVERSTEIN MJ, SPARKS FC.
BCG immunotherapy of malignant melanoma: summary of a seven-year experience. Ann Surg 1974; [46] MORALES A, NICKEL JC, WILSON JWL. Dose response of bacillus Calmette-Guérin in the treatment of superficial bladder cancer. J Urol 1992; 157: 1256–1258.
[47] NIO Y, SHIRAISHI T, TSUBONO M, MORIMOTO H, TSENG CC, IMAI S, TOBE T. In vitro immuno- modulating effect of protein-bound polysaccharide PSK on peripheral blood, regional nodes, and spleen lymphocytes in patients with gastric cancer. Cancer Imunol Immunother 1991; 32: 335–341.
[48] OOI VE, LIU F. Immunomodulation and anti-cancer activity of polysaccharide-protein complexes. Curr [49] PADOVAN E, LANDMANN RM. How pattern recognition receptor triggering influences T cell respon- ses: a new look into the system. Trends Immunol 2007; 28: 308–314.
[50] PEARL R. Cancer and tuberculosis 1929; 9: 97–159.
[51] PRESCOTT SJK, HARGREAVE TB, CHISHOLM GD, ET AL. Intravesical Evans strain BCG therapy: Quantitative immunohistochemical analysis of the immune response within the bladder wall. J Urol [52] RIBEREAU-GAYON G, JUNG ML, DISCALA D, BECK J, ANTON R. Identity of the N-terminal sequences of the three A chains of mistletoe (Viscum album L.) lectins: homology with ricin-like plant toxins and single-chain ribosome-inhibiting proteins. Anticancer Drugs 1992: 3: 507–511.
[53] RIBEREAU-GAYON G, JUNG M, FRANTZ M, ANTON R. Modulation of cytotoxicity and enhance- ment of cytokine release induced by Viscum album L. extracts or mistletoe lectins. Anticancer Drugs [54] SAENZ M, AHUMADA M, GARCIA M. Extracts from Viscum and Cratageus are cytotoxic against larynx cancer cells. Z Naturforsch 1997; 52: 42–44.
[55] SCHUMACHER U, STAMOULI A, ADAM E, PEDDIE M, PFULLER U. Biochemical, histochemical and cell biological investigations on the actions of mistletoe lectins I, II and III with human breast cancer cell lines. Glycoconj 1995; 12: 250–257.
[56] SHAH SA, SANDER S, WHITE CM, RINALDI M, COLEMAN CI. Evaluation of Echinacea for the prevention and treatment of the common cold: a meta analysis. Lancet Infect Dis 2007; 7: 473–480.
[57] SKOPIÑSKA-RÓ¯EWSKA E, SOKOLNICKA I, RADOMSKA-LEŒNIEWSKA D, RADOMSKA-LE- ŒNIEWSKA D, KAPA£KA B, SOMMER E, BIA£AS-CHROMIEC B, FILEWSKA M, DEMKOW U. The in vivo effect of Echinacea purpurea succus on various functions of human blood leukocytes. Centr Eur [58] SKWAREK T, TYNECKA Z, GLOWNIAK K, LUTOSTANSKA E. Echinacea L. – Inducer of interfe- rons. Herba Polonica 1996; 42: 110–117.
[59] STARNES CO. Coley’s toxins in perspective. Nature 1992; 357: 11–12.
[60] STIMPEL M, PROKSCH A, WAGNER H, LOHMANN-MATTHES ML. Macrophage activation and induction of macrophage cytotoxicity by purified polysaccharide fractions from the plant Echinacea purpurea. Infection and Immunity 1984; 3: 845–849.
[61] TABIASCO J, PONT F, FOURNIE JJ, VERCELLONE A. Mistletoe viscotoxins increase natural killer cell-mediated cytotoxicity. Eur J Biochem 2002; 269: 2591–2600.
[62] TAKEDA K, OKUMURA K. CAM and NK cells. eCAM 2004; 1: 17–27.
[63] TANIGUCHI K, KOGA S, NISHIKIDO M. Systemic immune response after intravesical instillation of bacille Calmette-Guérin (BCG) for superficial bladder cancer. Clin Exp Immunol 1999; 115: 131–135.
[64] TURNER R B, BAUER R, WOELKART K, HULSEY TC, GANGEMI JD. An evaluation of Echinacea angustifolia in experimental Rhinovirus infections. N Engl J Med 2005; 353: 341–348.
[65] VON UNRUH V. Achinacea angustifolia and Innla helenium in the treatment of tuberculosis. NEMA 1913; [66] WALSH P C ET AL. Campbell’s Urology. Eight edition 2002; 4: 2789–2792.
[67] WANG GL, LIN ZB. The immunomodulatory effect of lentinan. Yao Xue Xue Bao 1996; 31: 86–90.
[68] WASSER SP. Medicinal mushrooms as a source of antitumor and immunomodulating polysaccharides.
Appl Microbiol Biotechnol 2002; 60: 258–274.
[69] YAMADA J, HAMURO J, HATANAKA H, HAMABATA K, KINOSHITA S. Alleviation of seasonal allergic symptoms with superfine β-1,3-glucan: A randomized study. J Allergy Clin Immunol 2007: 119: [70] ZHAO W, SCHOREY JS, GROGER R. Characterization of the fibronectin binding motif for a unique mycobacterial fibronectin attachment protein, FAP. J Bio Chem 1999; 19: 4521–4526.
[71] ZLOTTA AR DROWART A, VAN VOOREN JP, SHEKARSARAI H, DE COCK M, PIRSON M, PAL- FLIET K, JURION F, SIMON J, SCHULMAN CC, HUYGEN K. Superficial bladder tumors and increased reactivity against mycobacterial antigens before Bacillus Calmette-Guerin therapy. J Urol 1998; 159:

Source: http://oxycell.pl/podstrony/badania/polskie_badanie.pdf